Fernando António Nogueira Pessoa (1888-1935) był twórcą niezwykle wszechstronnym: poetą, pisarzem, filozofem, tłumaczem i krytykiem literackim. Pisał nie tylko w języku ojczystym, lecz również po angielsku i francusku. Publikował zarówno pod własnym nazwiskiem jak i pod wieloma heteronimami – fikcyjnymi postaciami literatów, których wykreował ponad 70 (część odkryto dopiero w XXI wieku). Była to niespotykana wcześniej innowacja, zwłaszcza że poszczególne „personae poeticae” różniły się stylem, estetyką, poglądami a nawet płcią i językiem, co nie pozwala „niewtajemniczonym” na ich identyfikację z jedną osobą.
Spis treści
Inspiracje, szkoły i wpływy
Gdy Pessoa miał 22 lata, Portugalia przestała być królestwem. W nowej republice zaczął rozwijać się ruch Odrodzenia Portugalskiego (Renascença Portuguesa), którego wiodącym filozofem był Leonardo Coimbra, zaś krytykiem i historykiem António Sérgio. Poeci – Mário Beirão, Augusto Casimiro, João de Barros – wpierw recypowali program ruchu saudosismo Teixeira de Pascoaeis o nacjonalistycznym nastawieniu, widząc w nim sposób na odbudowę wielkości ojczyzny. Saudade to pozytywny autostereotyp, rodzaj melancholii i nostalgii połączonej z cenieniem przeszłości i kontemplacją przemijania, obecny też w utworach Fernando Pessoi. Estetyzm i dekadentyzm przełomu wieków reprezentował António Botto. Stale rozwijał się również integralizm z poetą i historykiem António Sardinha na czele, odwołujący się w reakcji na modernizm i rodzący się futuryzm do tradycji katolickiej monarchii. W roku 1926 upada Pierwsza Republika.
Fernando Pessoa czerpał z późnego symbolizmu i z saudossismo, stając się jednym z luminarzy modernizmu zachodnioeuropejskiego. Doceniono go po śmierci, zwłaszcza w końcu XX wieku, czemu towarzyszą począwszy od lat 40. edycje dzieł, badania, monografie i artykuły naukowe.
Krytyk i poeta Jorge de Sena określił Pessoę jako „osobę, której nigdy nie było”, wskazując tym samym na jego doskonałe wręcz wcielenie się w rolę poety pofragmentowanego, pluralnego, a przy tym uniwersalnego poprzez zintegrowanie tej zamierzonej, wykreowanej i twórczej wielości. Swój wpływ na kolejne pokolenia twórców wzmocnił dzięki listowi do Adolfo Casais Monteri, członka grupy pisarzy Presença, w którym objaśniał swą poetykę. Pessoa inspirował również teatr, wprowadzając dramaturgię symbolistyczną do teatru nowoczesnego. Wykorzystał koncepcję „dramatu statycznego” Mauricea’ Maaeterlincka, tworząc swą jedyną sztukę zatytułowaną Żeglarz (O marinheiro) z roku 1913. Akcja rozgrywa się w średniowiecznym zamku, gdzie cztery kobiety (jedna z nich martwa) oczekują powrotu żeglarza właśnie.
Za życia Fernando Pessoa ukazała się tylko jedna jego książka: Mensagem (Przesłanie, 1934). Napisana pod nazwiskiem Bernardo Soares Livro de Desassossego (Księga Niepokoju) wyszła drukiem dopiero w roku 1982. Mensagem można porównać z Luzjadami Luisa Vaz de Camões, zwłaszcza ze względu na poetycki historyzm.
Wiele miejsc, wielu ludzi i wiele języków
Dzieciństwo w cieniu śmierci
Fernando Antonio przyszedł na świat w Lizbonie 12 czerwca 1888 roku. Pochodził z arystokracji, jednak nie należącej do ścisłej elity. Ojciec, Joaquim de Seabra Pessoa, urodził się w stolicy, był urzędnikiem w Ministerstwie Sprawiedliwości a przy tym krytykiem muzycznym w Diário de Notícias. Matka, Maria Magdalena Pinheiro Nogueira Pessoa, pochodziła z wyspy Ilha Terceira należącej do archipelagu Azorów. Z rodziną żyła również poważnie chora babka Dionísia i dwie stare służące: Joana i Emília.
Przyszłego literata ochrzczono 21 lipca w Basílica dos Mártires. W latach wczesnego dzieciństwa Fernanda miały miejsce zdarzenia, które wpłynęły znacznie na jego późniejsze życie. 13 lipca 1893 zmarł w wieku 43 lat jego chory na gruźlicę ojciec. Za niespełna rok, bo 2 stycznia 1894 r. odszedł również brat, Jorge. Ze względu na pogorszenie się sytuacji finansowej rodziny, matka była zmuszona sprzedać część mebli i przeprowadzić się do uboższego mieszkania przy Rua de São Marçal. W tym samym czasie Fernando stworzył dla swe pierwsze „alter ego” – heteronim Chevalier de Pas, o czym pisał w liście z roku 1935 Adolfo Casais Monteiro. Napisał również pierwszy wiersz – kilka wersów zatytułowanych À Minha Querida Mamã.
Nowa rodzina i nowy kraj
30 grudnia 1895 w kościele São Mamede matka Poety wychodzi za mąż przez pełnomocnika za powołanego nieco wcześniej na stanowisko konsula Portugalii w Durbanie João Miguel Rosa (1857-1919), poznanego jeszcze w roku 1894. 20 stycznia roku 1896 matka, syn i wuj – Manuel Gualdino da Cunha – odpływają z Madery, by po jedenastu dniach żeglugi znaleźć się u ojczyma Fernanda w RPA.
W roku 1899 Pessoa wstępuje do Durban High School, gdzie uczy się przez trzy lata, wyróżniając się ocenami i wiadomościami na tle kolegów z klasy. Również w roku 1899 pod pseudonimem Alexander Search pisze listy do samego siebie. W roku 1901 zdaje z wyróżnieniem Cape School High Examination, pisze też pierwsze wiersze po angielsku oraz wyjeżdża z rodziną do ojczyzny na roczne wakacje. W tym samym okresie umiera jego dwuletnia siostra przyrodnia Madalena Henriqueta. W Lizbonie na świat przychodzi João Maria czwarte dziecko matki Fernanda z ojczymem. W okresie wakacji powstaje poemat Quando ela passa.
Stale interesuje się książką, a także poezją brytyjską i amerykańską. Chętnie sięga po Szekspira, Edgara Allana Poe, Johna Miltona, Byrona i wielu innych pisarzy. Język angielski okaże się bardzo ważny również w późniejszej pracy przy korespondencji handlowej, a przede wszystkim we własnych tekstach i przekładach m.in. Kruka i Annabel Lee E.A. Poe. Oprócz Mensagem, jedyne książki opublikowane za życie Pessoa to zbiory jego wierszy po angielsku: Antinous, 35 Sonnets oraz English Poems I – II i III (Lizbona 1918 – 1921).
Chociaż cała rodzina, w tym matka, powraca do Durbanu, Fernando pozostaje jeszcze w Lizbonie. Wraca samotnie na parowcu Herzog. Zapisuje się do Durban Commercial School, gdzie studiuje wieczorowo, oprócz tego uczęszczając „za dnia” na wykłady uniwersyteckie z przedmiotów humanistycznych. Równolegle próbuje pisać nowele po angielsku, część pod heteronimem David Merrick, jednak pozostawia je niewykończone. W roku 1903 przystępuje do egzaminów na Uniwersytet Przylądka Dobrej Nadziei. Uzyskuje przeciętny wynik, jednakże spośród 899 kandydatów to właśnie on dostaje najlepszą ocenę za esej sprawdzający znajomość stylistyki angielskiej. Nagrodą jest Queen Victoria Memorial Prize. Rok później wstępuje znów do Durban High School, gdzie realizuje program pierwszego roku wyższych studiów humanistycznych. Czyta klasyków brytyjskich i łacińskich, pisze nadal po angielsku, zarówno poezję jaki prozę. Posługuje się kolejnymi heteronimami: Charles Robert Anon oraz H.M.F. Lecher. W piśmie szkolnym ukazuje się jego esej Macaulay. Edukację w Południowej Afryce kończy zdaniem Intermediate Examination in Arts z dobrym wynikiem.
Na stałe w Portugalii
Pessoa rozstaje się z Durbanem w roku 1905, by zamieszkać w „starym kraju” ze schorowaną babką Dionizją i dwiema ciotkami. Tworzy stale po angielsku, zapisuje się również na studia z literatury (Curso Superior de Letras, obecnie Wydział Literatury – Faculdade de Letras na Uniwersytecie w Lizbonie), które porzuca bez ukończenia pierwszego roku. Nawiązuje kontakty z liczącymi się pisarzami i dziennikarzami, zaczyna się interesować dziełami Cesário Verde oraz dziełami żyjącego w latach 1608-1697 ojca jezuity António Vieira, portugalskiego misjonarza broniącego praw autochtonów w koloniach, a przy tym kaznodziei, pisarza i filozofa.
W sierpniu roku 1907 umiera babka Pisarza, zostawiając mu skromny spadek, pozwalający jednak na otwarcie niewielkiej pracowni typograficznej Empreza Ibis, która wkrótce bankrutuje. W 1908 roku Pessoa zaczyna utrzymywać się z przekładów korespondencji handlowej, jego zawód określa się po portugalsku jako „correspondente estrangeiro” – „korespondent zagraniczny”. Z pracy tej, podobnej do dzisiejszego freelancingu utrzymywał się aż do śmierci, prowadząc przy tym dość skromne życie towarzyskie. W latach 1905-1920 mieszkał pod piętnastoma adresami, wynajmując coraz to inne pokoje, zależnie od aktualnej sytuacji finansowej i perypetii osobistych. Przyjął zdystansowaną perspektywę flâneur na podobieństwo swego heteronimu Bernardo Soaresa, którego sylwetkę nakreślił w wydanej pośmiertnie Księdze niepokoju.
Lizboński modernizm i moderniści
Jako krytyk literacki i teatralny współpracował również z pisarzem i dziennikarzem José Boavida Portugal. W roku 1912 jego artykuły ukazały się w dwumiesięczniku A Águia, órgão da Renascença Portuguesa. Gościł też w kręgu swego przybranego wuja, poety i emerytowanego generała Henrique Rosa, w kawiarni A Brasileira, dziś, przed jej frontowymi drzwiami, znajduje się jego pomnik. W latach 20 Pessoa chętnie gościł w kawiarni Martinho da Arcada przy Praça do Comércio, gdzie spotykał się ze znajomymi i pisał. W roku 1920 poznał Ofélię Queiroz – jego jedyną znaną towarzyszkę życia czy kochankę.
Przed kawiarnią A Brasileira w Lizbonie znajduje się rzeźba Poety siedzącego przy stoliku, w charakterystycznym kapeluszu, w garniturze i z muchą, dłuta Lagoa Henriquesa
W roku 1915 współzakładał pismo Orpheu – zwiastuna modernizmu w Portugalii, z czym wiązały się kontrowersje i skandal. Ukazały się jedynie dwa numery, w których Pessoa pisał pod własnym nazwiskiem oraz aliasem Álvaro de Campo. Orpheu – organ modernizmu – położył też podwaliny pod futuryzm portugalski, również dzięki manifestom i poezjom Pessoa i kręgu jego przyjaciół, zwłaszcza głównego współpracownika – poety Mário de Sá-Carneiro, reprezentanta post-symbolizmu.
W październiku 1924 wspólnie z grafikiem i plastykiem Ruy Vaz, Pisarz rozpoczyna kolejne przedsięwzięcie wydawnicze: Athena — Revista de Arte. Miesięcznik ukazuje się dłużej niż Orpheu – bo aż do roku 1925, dzięki czemu znalazło się w nim więcej poezji Pessoa pod kilkoma heteronimami i własnym nazwiskiem. W roku 1925 napisał po angielsku przewodnik po swym mieście, który pozostawał w rękopisie przez 67 lat.
W roku 1935 powstało kilka jego pism politycznych, skierowanych przeciwko Estado Novo Salazara i atakowi Włoch Mussoliniego na Abisynię. Cenzura nie dopuściła do ich druku. Bronił masonerii w artykule Associações secretas, pisał antyfaszystowskie wiersze satyryczne oraz teksty i poematy antykatolickie, sprzeciwiając się rosnącej roli duchownych katolickich w polityce portugalskiej. Do prezydenta Óscara Carmony przesłał list protestacyjny przeciwko rządowi, wskazujący na rosnące zaangażowanie Pessoa w obronę ustroju demokratycznego i liberalnego, a zwłaszcza ochronę wolności i godności oponentów autorytarnej władzy, nie tylko portugalskiej.
Między gnosis a fides
Krytyka duchownych wiązała się z odejściem do wiary katolickiej – w roku 1935 Pisarz określił się jako „chrześcijanin gnostycki”, sprzeciwiający się programowo wszelkim Kościołom instytucjonalnym, a zwłaszcza rzymsko-katolickiemu. Skłaniał się ku ezoterycznej reinterpretacji chrześcijaństwa, pozostającej w bliskim związku z kabałą – wiedzą tajemną Izraelitów oraz okultyzmem lóż masońskich. Twierdził, że jest inicjowany w trzy niższe stopnie „Zakonu Templariuszy Portugalii” (Ordem Templária de Portugal). Jeszcze w roku 1917 Pessoa zaprezentował również swą wizję neopogaństwa, określając się jako „poganin – dekadent”, żyjący w czasie „jesieni Piękna” „intelektualny mistyk smutnych neoplatoników z Aleksandrii”. Wierzył „w Logos w sensie neoplatońskim, Logos języka filozofów – Chrystusa mitologii chrześcijańskiej”. Z odnowionym pogaństwem łączyły się jego główne heteronimy: czciciel twórczej mocy natury Alberto Caeiro, rozmiłowany w Grecji i Rzymie klasycysta Ricardo Reis oraz Álvaro de Campos upodobniony do poety amerykańskiego Walta Whitmana. Podobnie jak Aleister Crowley i Helena Blavatsky, interesował się żywo również postacią Christiana Rosenkreutza i ruchem Różokrzyżowców, stworzył też hermetyczny i ceniony wśród adeptów wiedzy tajemnej w jej wersji zachodnioeuropejskiej wiersz No Túmulo de Christian Rosenkreutz. Wierzył szczerze w astrologię – pozostawił po sobie ponad tysiąc horoskopów. Interesował się również spirytyzmem i próbował swych sił jako medium posługujące się pismem automatycznym.
Ostatnie dwa dni
29 listopada 1935 r. Pisarz trafia do szpitala św. Ludwika ze względu na boleści wywołane kamieniem w przewodach żółciowych. Kamień miał być powiązany z marskością wątroby (cirrhosis hepatis) albo z ostrym zapaleniem trzustki, które może być wywołane m.in. dostaniem się kamienia żółciowego do przewodu żółciowego wspólnego lub mieć charakter idiopatyczny. Trafna diagnoza bez ultrasonografu i badań krwi bywa trudna i dziś, nadal dość wysoki jest również odsetek pacjentów umierających na ostre zapalenie trzustki. Fernando Pessoa zmarł 30 listopada, przeżywszy zaledwie 47 lat. Poprzedniego dnia zdołał napisać swe ostatnie słowa: I know not what tomorrow will bring. Pogrzeb na Cemitério dos Prazeres odbył się 2 grudnia.
W roku 1988 – w stulecie urodzin – szczątki Twórcy przeniesiono do monumentalnego kompleksu klasztornego hieronimitów, położonego w lizbońskiej dzielnicy Santa Maria de Belém. Spoczywa tam obok m.in. Luísa Vaz de Camõesa czy Vasco da Gamy.
Na podstawie:
Artykuły biograficzne w Wikipedii (j. portugalski: https://pt.wikipedia.org/wiki/Fernando_Pessoa#Biografia oraz odpowiednik w j. angielskim).
Encyclopaedia Britannica s.v. Fernando Pessoa, https://www.britannica.com/biography/Fernando-Pessoa (opublikowano 9 czerwca 2020 r.).
William C. Atkinson et al. s.v. Portugese literature: the 20th Century, Encyclopaedia Britannica https://www.britannica.com/art/Portuguese-literature/The-20th-century
Interesujące materiały:
Casa Fernando Pessoa https://www.casafernandopessoa.pt/en/cfp
Zdigitalizowana prywatna biblioteka Pisarza ze szczegółowym omówieniem i katalogami: Biblioteca Particular Fernando Pessoa http://bibliotecaparticular.casafernandopessoa.pt/index/index.htm
Wykład Richarda Zenitha Fernando Pessoa: An Englishly Portuguese, Endlessly Multiple Poet (Library of Congress) https://www.youtube.com/watch?v=r788Xw6xU0U
