Dobra należące niegdyś do Bractwa Ubogich Duchownych stanowią niezwykły zespół architektoniczny zlokalizowany w Porto, uważany za ekslibris tego miasta. To dość górnolotne określenie może wydawać się pozornie na wyrost, jednakże właśnie ten budynek skupia w sobie cały charakter nadoceanicznej aglomeracji, pełnej niesamowitych historii oraz zabytków.
Kompleks Kleryków znajduje się na szczycie Rua dos Clérigos, pomiędzy ulicami São Filipe Néri oraz Assunção. Składa się z trzech głównych elementów, czyli Igreja dos Clérigos (Kościół Kleryków), Torre dos Clérigos (Wieża Kleryków) i Casa da Irmandade (Dom Bractwa), która łączy kościół i wieżę, a niegdyś gościła inne organizacje podległe zgromadzeniu.
Spis treści
Architektura i detale
Architektura kompleksu charakteryzuje się znamienną dla baroku nieregularnością i przesadą form, które wywołują zaskakujący efekt sceniczny. Nietuzinkowe plany wyróżniają się na tle pozostałych kościołów. Efekt zdumienia potęgują faliste elewacje, wypukłości, balkony, wnęki przerywane łukami i dużą ilością cudacznych okien.
Wygląd zewnętrzny
W połowie osiemnastego stulecia zabytek został pierwszym kościołem w Portugalii wybudowanym z założenia na planie elipsy. W ten sposób zaplanowano jedną, podłużną nawę, zwieńczoną mniej więcej na środku kopułą. Główna fasada kościoła jest mocno zdobiona barokowymi, granitowymi motywami, takimi jak girlandy, czy muszle z wciętym łamanym frontonem.
Centralny fryz nad oknami przedstawia symbole kultu religijnego i palące się kadzidło. Całość doskonale uzupełnia wybujała wieża, przypominająca toskańskie kampanile na czele z Krzywą Wieżą w Pizie, czy Dzwonnicą Świętego Marka na terenie Wenecji. Rozciąga się na sześciu poziomach, a dostępu do niej strzeże wizerunek świętego Piotra zamknięty w niszy nad portalem wejściowym. Niegdyś stanowiła punkt orientacyjny wraz z żelaznym krzyżem na jej czubku dla płynących po rzece Douro statków oraz komercyjny wysięgnik dla odbiorników radiowych lub telewizyjnych.
Majestatyczne wnętrza kościoła
Kościół charakteryzuje się wyjątkową w formie eliptyczną galerią, która otacza całą nawę, umożliwiająca obserwację kościoła jako całości. Różnokształtne okna pozwalają na przenikanie promieni słonecznych, co uwydatnia blask złoconych rzeźb obecnych w kościele, tworząc piękny zestaw kolorów z marmurem.
Centralna kopuła jest ozdobiona herbem bractwa, wykonanego ze granitu i spoczywa na sześciu filarach, okalających dwie ambony, czyli najstarsze przykłady sztuki rzeźbiarskiej w kościele. Wewnątrz turyści odnajdą cztery, otwarte ołtarze boczne, czyli apsydy Najświętszego Sakramentu, Matki Bożej Bolesnej, Świętego Emidiusza oraz Świętej Anny. Kluczowe miejsce, a więc główny ołtarz został zaplanowany w zgodzie z myślą rokoko, dzięki projektowi Manuela dos Santos.
Na podwyższeniu znajduje się kunsztowny tron, na którym spoczywa wizerunek patronki Matki Bożej Wniebowziętej. Na bokach wyróżniono dwie, malowane, drewniane rzeźby świętych orędowników świeckiego zgromadzenia, a mianowicie Piotra ad Vincula oraz Filipa Neri. Prezbiterium zamykają zdobione siedzenia dla wiernych i dwa organy rodem z najznamienitszych pracowni iberyjskich rzemieślników, których budowę rozpoczęto równocześnie w 1774 roku.
Budynki gospodarcze, czyli Casa da Irmandade, w których mieści się muzeum, zapewniają powrót do przeszłości, doświadczenie odkrywania przestrzeni, które kiedyś były prywatne i przeznaczone dla codziennego życia bractwa. Spacerując przez dyspozytornię, skarbiec, archiwum i starą izbę chorych, można obejrzeć wystawę kolekcji dóbr kleryków od XIII do XX stulecia.
Tak zwane ambulatorium dla leczenia zakonników, działające do końca XIX wieku, zostało przekształcone w przestrzeń wystawienniczą, a mieszczą się w niej pamiątki sakralne i dewocjonalia. Wystawa została dzięki darowiznom prywatnych kolekcjonerów, a dominują tutaj rzeźby, egzemplarze malarstwa i złotnictwa, które wywyższają spotkanie codziennej sztuki z wiarą. Mieszają w majestatyczny sposób sferę sacrum z profanum. Turystom oddano do zwiedzania trzy tematyczne sale – Pasję, Podróż kształtów i Wizerunki Chrystusa.
Punkt widokowy na miasto
Torre dos Clérigos uchodzi za najwyższą dzwonnicę w Portugalii. Ma wysokość prawie osiemdziesięciu metrów, a męcząca wspinaczka po ponad dwustu stopniach daje się w znak nawet najwytrwalszym turystom. Trudy drogi na szczyt platformy widokowej wynagradzane zostają szybko uprzywilejowaną panoramą na wiekowe centrum miasta i wijącą się w dole rzekę Douro, która przyjmuje tu formę rozłożystego estuarium.
Przyjezdni uwielbiają robić tu zdjęcia, gdyż nic w tej lokacji nie zasłania spojrzenia na najważniejsze zabytki Porto. Warto wspomnieć, iż kiedy zwiedzający pokonują kolejne poziomy, mogą dostrzec niesamowitą kolekcję 49 dzwonów, tworzących ogromny i głośny konglomerat instrumentalny, czyli karylion. Jest to nic innego jak sprzężona grupa tak zwanych idiofonów uderzanych, pozwalających na odgrywanie skomplikowanych melodii dzięki różnym wysokością dźwięku na poszczególnych elementach.
Historia budowy kompleksu Kleryków
Historia opisywanego zespołu architektonicznego związana jest z Bractwem Clérigos, stowarzyszeniem wiernych założonym na początku XVIII wieku w celu niesienia pomocy duchowieństwu. Skuteczne utworzenie tego braterstwa nastąpiło między kwietniem a czerwcem 1707 roku i wynikało z połączenia trzech grup świeckich z Porto, których wspólną misją było pomaganie księżom oraz zakonnikom w biedzie, chorobie i śmierci.
Początkowo centrum operacyjne stanowił zapożyczony kościół Igreja da Misericórdia, jednakże szybko okazało się, że jest on za mały w stosunku do narastających potrzeb. W latach dwudziestych XVII wieku zaczęto rozważać budowę własnych obiektów, które zostały zrealizowane w następnej dekadzie po oddaniu ziemi w tak zwanym Cruz da Cassoa, obszarze o negatywnych konotacjach ze względu na bliskość miejsca wykonywania wyroków śmierci i pochówku skazanych.
Pilna potrzeba własnej przestrzeni umożliwia przezwyciężenie stygmatów wynikających ze szczególnego sąsiedztwa. W 1731 roku Jerónimo de Távora e Noronha skierował ambitny zamysł nowego gmachu do biura projektowego. Tam został nadany dla niejakiego Nicolau Nasoni, Włocha pochodzącego z Toskanii, który przybył do Portugalii sześć lat wcześniej, aby wykonywać prace przy lokalnej katedrze. Przez ponad trzy dekady architekt miał zostać autorem nie tylko kościoła, ale całego kompleksu sakralnego. Ten rozległy zabytek ustanowiono w wyjątkowo trudnym geologicznie miejscu o stromym zboczu, co wymagało dużej staranności w dostosowaniu się do terenu. Zasadniczo można wyróżnić trzy etapy budowy, a mianowicie świątynny (1732-1749), gospodarczy (1754-1758) i wieńczący z jakże emblematyczną po dzień dzisiejszy dzwonnicą (1754-1763). Za poszczególne prace odpowiadali między innymi mistrz kamieniarstwa António Pereira, rzeźbiarz Miguel Francisco da Silva, a w ostatniej fazie wybitny Manuel António de Sousa.
