Tomar – ostatnia twierdza templariuszy

Tomar, ostatnia twierdza templariuszy, jeden z najpiękniejszych klasztorów w Portugalii i zdecydowanie najładniejsze okno w całym kraju. Miasteczko położone zaledwie 150 km od Lizbony co roku przyciąga setki turystów również na Festa dos Tabuleiros jeden z najpiękniejszych, tradycyjnych festiwali. Mistycyzm, towarzyszący zabawie, wpisuje się idealnie w dziesiątki mitów narosłych wokół osady. Jedne mówią o setkach tajnych tuneli pod starówką, inne o wielkich bogactwach ukrytych przez templariuszy. Ponadto w pobliżu Tomar znajduje się rzekomo nawiedzone zamczysko Castelo de Almourol, gdzie w nocy św. Jana zjawy błagają o wybaczenie.

Klasztor Zakonu Chrystusa w Tomar

Klasztor Zakonu Chrystusa jest idealnym przykładem warowni spełniającej nie tylko funkcję obronną. Templariusze zagospodarowali wzgórze w Tomar na miejsce sakralnego kultu, który był bliski upadku po kasacji zgromadzenia zakonnego. Tylko dzięki sentymentowi króla niedobitki walecznych mnichów mogły osiedlić się za murami pod zmienioną nazwą obediencji.

zamek Tomar Portugalia

Historia Templariuszy w Portugalii

Powstanie zamku, czy klasztoru w Tomar jest ściśle związane z początkiem królestwa ze stolicą w Lizbonie i obecnością Zakonu Ubogich Rycerzy Chrystusa i Świątyni Salomona na Półwyspie Iberyjskim, które w tym czasie okupowały głównie plemiona islamskie. Historycy uważają ten czas za epokę wypraw krzyżowych, a sam region dzisiejszej Portugalii pod względem misji przypominał odległą Palestynę. W tym kontekście dziejowym zbrojni zakonnicy brali czynny udział w tworzeniu nowych chrześcijańskich osad, wiosek, a także dużych wspólnot ludzkich. Sami templariusze przybyli do Portugalii w 1128 roku, a trzy dekady później król Afonso Henriques przyznał im rozległe terytorium położone w połowie drogi między Coimbrą i Santarém, znane jako Termo de Ceras, jako nagrodę za ich rolę w podbojach na przedpolu stołecznych włości.

zamek chrystusa w Tomar

Przybysze natychmiast założyli fundamenty pod warownię oraz wioskę Tomar. W wyniku prześladowań przez francuskiego władcę Filipa IV zakon wyginął na początku XIV stulecia na mocy dekretów papieskich. Portugalski król Dinis zapragnął jednakże wbrew woli religijnych hierarchów utrzymać mnichów i ich aktywa pod sztandarem nowej formuły ograniczonej do granic jego państwa. Ordem Militar de Cristo, czyli Zakon Chrystusa ogłoszono w 1319 roku po kilku latach negocjacji ze Stolicą Apostolską. Ta nowa obediencja kierowała się tymi samymi zasadami i duchem zdelegalizowanych templariuszy.

Co warto zobaczyć?

Zamek i klasztor Zakonu Chrystusa charakteryzują się obecnością przykładów wielu nurtów w sztuce. Wprawni obserwatorzy zwrócą uwagę na przeplatanie się stylów architektury średniowiecznej, jak romańska, gotycka, czy późniejszych prądów manuelińskiego i renesansowego.

Zamek

tomar dziedziniec zamku

Zamek został zbudowany około 1160 roku w strategicznym miejscu, nad wzgórzem i niedaleko rzeki Nabão. Posiada zewnętrzny krąg obronny i cytadelę, czyli alcáçova po środku. Twierdza wraz z centralną wieżą, pełniącą głównie funkcje mieszkalne, jest stosunkowym przełomem w idei budownictwa obronnego, który templariusze wprowadzili na ziemie portugalskie jako efekt ich inspiracji, doświadczeń w podróżach po Normandii i Bretanii. Kolejnym, wyjątkowym rozwiązaniem były dla ówczesnych ludzi okrągłe baszty w ścianach zewnętrznych, które są bardziej odporne na ataki niż znane wersje na planie kwadratu. Kiedy miasto Tomar zostało założone, większość jego mieszkańców zamieszkała w domach znajdujących się wewnątrz peryferyjnych murów kompleksu zakonnego.

Kościół (Charola)

kościół Tomar konwent templariusze

Okrągła świątynia, poświęcona kultowi religijnemu wzorowana jest na kościele Świętego Grobu, a także na pierwszym budynku, który templariusze mieli okazję zobaczyć z jerozolimskich zboczy, czyli meczecie Omara. Jedne z najstarszych elementów kompleksu – romańskie kolumny przedstawiają motywy florystyczne i zwierzęce. Wnętrze prezbiterium ozdabiają dodatkowo liczne późnogotyckie posągi oraz obrazy, dodane podczas remontu sponsorowanego przez króla Manuela I w 1499 roku.

charola Tomar

Malowidła przypisuje się wytężonej pracy nadwornego, portugalskiego malarza Jorge Afonso, zaś rzeźbioną dekorację przypisuje się flamandzkiemu mistrzowi Olivierowi de Gandowi i Hiszpanowi Hernánowi Muñozowi. Wspaniały, misternie zaplanowany panel przedstawiający męczeństwo świętego Sebastiana uznaje się za zasługę Gregório Lopesa.

Nawa manuelińska

kościół w Tomar

Wejście do kościoła odbywa się przez wspaniały portal boczny, ozdobiony obfitą sztukaterią, posągami Matki Boskiej z Dzieciątkiem, a także prorokami Starego Testamentu. Portal został zaprojektowany przez João de Castilho około 1530 roku. Po kilku krokach zwiedzający docierają do kulminacyjnego fragmentu świątyni. Z zewnątrz prostokątna nawa pokryta jest obfitymi wzorami manuelińskimi, w tym gargulcami, pinaklami, statuami, czy swego rodzaju „linami” przypominającymi te używane na statkach.

nawa manuelińska w klasztorze w Tomar

Spostrzegawczy turyści dostrzegą ozdobny krzyż Zakonu Chrystusa, godło króla Manuela I, a także sferę armilarną. Wewnątrz nawa manuelińska jest połączona z romańskim kościołem dużym łukiem. Ponadto przykrywa ją sklepienie żebrowe, które chroni chór. Niegdyś można było podziwiać podobne elementy zdobnictwa na balustradach, czy kamiennych baldachimach nad głowami wiernych, jednakże większość z nich zniszczyły wojska napoleońskie.

klasztor Tomar

Okno z Tomar

okno z Tomar

Potężne okno nabiera nieprawdopodobnej lekkości dzięki skrupulatnie rzeźbionym koralowcom i fantastycznym motywom roślinnym. Niewielka postać ludzka w dolnej części zabytku prawdopodobnie reprezentuje rzeźbiarza Diogo de Arruda, który dopełnił swego projektu uznawanego współcześnie za arcydzieło dekoracji w stylu manuelińskim. Nie sposób przejść obojętnie i nie zachwycić się symetrią, kunsztem wykończenia drobnych elementów, które powoli pokrywają się osadem nadającym całości mistycznej formy.

Krużganki

krużganek Tomar

Klasztor obecnie charakteryzuje się obecnością ośmiu, odmiennych w formie krużganków. Zbudowano je na przełomie XV i XVI wieku. Do najciekawszych należy bez wątpienia dwupiętrowy, gotycki fragment, stanowiący dawną pralnię zakonników. Peryferyjny do Cemitério był miejscem pochówku rycerzy i mnichów. W jego eleganckich wnętrzach dostrzec można kafelki azulejos sprzed pół tysiąclecia, a także manueliński grobowiec brata Vasco da Gamy, Diogo. Ponadto warto odwiedzić budynki sakralne świętej Barbary, czy króla Jana III.

krużganek Jana III Tomar

Pierwszym architektem tego ostatniego był Diogo de Torralva, twórca m.in. nawy głównej w klasztorze hieronimitów. Ten wspaniały, dwukondygnacyjny budynek łączy skryptorium z kościołem i jest uważany za jeden z najważniejszych przykładów manieryzmu w Portugalii. Kondygnacje są połączone ze sobą czterema eleganckimi schodami spiralnymi, umieszczonymi w każdym rogu kompleksu.

Ceny biletów 2020

Wstęp do klasztoru jest biletowany.

– Bilet normalny – 6 euro
– Bilet ulgowy – 3 euro
– Bilet rodzinny – 2 rodziców, 2 dzieci – 50% taniej

Biletem ulgowym objęci są uczniowie, studenci i seniorzy (powyżej 65 rż). Możliwy jest także zakup biletów do całego szlaku dziedzictwa na który składają się klasztor w Batalha, klasztor w Alcobaca i klasztor Zakonu Chrystusa w Tomar.

Festa dos Tabuleiros

Związany jest z wiekową tradycją religijną festiwal przyciąga ludzi z całej Portugalii. Odbywa się co cztery lata na przełomie czerwca i lipca, co prawdopodobnie wiąże się z obchodami letniego przesilenia. Miejscowa ludność wówczas paraduje dobierając pary z dziewczynami niosącymi tabuleiros na głowach.

festa tabuleiros

fot: Diogomedina / CC0, wikimedia

Tabuleiros składa się z 30 ułożonych w stos kawałków chleba, w sześciu rzędach po pięć ozdobionych kwiatami. Na szczycie takiej konstrukcji znajduje się korona, która zwykle zawiera białą gołębicę, symbolizującą Ducha Świętego lub sferę armilarną, pamiątkę po erze historycznej ekspansji morskiej Portugalii. Ponad nią zawsze umieszcza się krzyż Zakonu Chrystusa. Festiwal obejmuje również różne, inne uroczystości, takie jak „Procesja koron”, „Pochód chłopców”, „Marsz kamerdynera”, czy „Przybycie byków Ducha Świętego”, a także gry towarzyskie.

Kościół Jana Chrzciciela

kościół Jana Chrzciciela w Tomar

Igreja de São João Baptista jest położona w centrum Tomar. Został pierwotnie zaplanowany w XV wieku, lecz obecny kształt zawdzięcza przebudowie po kilkudziesięciu latach funkcjonowania. W 1520 roku król Manuel I podniósł jego status do rangi kolegiaty, czyniąc go jednym z kościołów pod bezpośrednim patronatem władcy. Na zewnątrz turyści zwrócą uwagę na piękną bramę manuelińską z klasycznymi motywami florystycznymi oraz ośmioboczną dzwonnicę o nieśmiałych narodowych motywach, jak sfera armilarna, krzyż templariuszy, czy szesnastowieczny zegar.

kościół Jana Chrzciciela Tomar

Wewnątrz świątyni znajdują się obrazy Gregório Lopesa, malarza, stanowiącego o charakterze swojej epoki.

kościół Jana Chrzciciela

Pustelnia Nossa Senhora da Conceição

Pustelnia Nossa Senhora da Conceição została zbudowana w szesnastym stuleciu pod kierunkiem Diogo de Torralvy w nurcie późnego renesansu. Jest położona w połowie drogi na szczyt wzgórza, na którym wznosi się potężna warownia klasztoru Zakonu Chrystusa w Tomar.

pustelnia Tomar

fot. Tomáš Páv, domena publiczna, wikimedia

Kaplica ta wydaje się przywoływać ideę rzymskiej typologii dla klasycznych bazylik, z trzema nawami i apsydą. W rzeczywistości jednakże jest to mały kościół z przedsionkiem i prezbiterium. Zestaw sześciu kolumn podtrzymuje sufit zakończony sklepieniem kolebkowymi, nadając przestrzeni swego rodzaju alegorię potęgi typową dla architektury manierystycznej. Symbolika związana z kultem maryjnym i dogmatem Niepokalanego Poczęcia jest obecna w licznych dekoracjach ściennych poprzez zastosowanie drobiazgowych elementów rzeźbiarskich. Jako ciekawostkę warto wspomnieć, że początkowo przestrzeń, w której obecnie stoi budynek, należała do północno-wschodniej części muru klasztornego.

pustelnia w Tomarze

fot: Alvesgaspar / CC BY-SA, wikimedia

Jak dojechać do Tomar z Lizbony?

Tomar położone jest zaledwie 140 kilometrów od Lizbony. Jest połączone z Lizboną kolejową, więc zazwyczaj właśnie pociąg jest najwygodniejszą opcją transportu.

Pociągi do Tomar odjeżdżają ze stacji Lizbona – Oriente, zazwyczaj 15 razy dziennie. Podróż trwa dwie godziny, a jej koszt wynosi 9,85 euro. Stacja znajduje się na obrzeżu miasta, ok. 15 minut pieszo od klasztoru zakonu chrystusa, kilka minut do centrum. Rozkład jazdy sprawdzisz na stronie cp.pt.

Autobusy odjeżdżają ze stacji Sete Rios, znacznie rzadziej, bo ok. 5-6 razy dziennie. Podróż trwa półtorej godziny, a jej koszt wynosi 9,50 euro. Przystanek autobusowy w Tomar znajduje się tuż przy stacji kolejowej.

Klasztor w Alcobaca z przodu

Klasztor w Alcobaca jest jednym z najładniejszych w Portugalii

Podróż samochodem do Tomar to ok. 8 euro za bramki na autostradzie A1. Omijając opłaty można wybrać się drogą na około, przez Alcobaca, Batalhę, Fatimę – moim zdaniem jak najbardziej warto. Na zwiedzenie każdego z miejsc potrzeba m.in. 2-3 godzin.

batalha gotyk
pomnik Nuno Álvaresa Pereiry przed klasztorem w Batalha

1 komentarz do “Tomar – ostatnia twierdza templariuszy”

Skomentuj Patryk Zieliński Anuluj pisanie odpowiedzi