Kim był Ferdynand Magellan? Po przypadkowym opłynięciu świata, obok Vasco da Gamy czy Krzysztofa Kolumba, uznajemy go za jednego z najambitniejszych żeglarzy i odkrywców. Dla teraźniejszych mu Portugalczyków był jednak zdrajcą, a przez Hiszpanów po zakończeniu wyprawy został uznany za szarlatana, by po latach z trudem odzyskać honor. Co warto wiedzieć o tej postaci?
Spis treści
Ferdynand Magellan w służbie Portugalii
Ferdynand Magellan, a właściwie Fernão de Magalhães, urodził się w 1480 roku na terenie miejscowości Sabrosa, znajdującej się na północnym-wschodzie Portugalii. Jego ojciec, Pedro Rui de Magalhães, zajmował w tym momencie ważne i eksponowane stanowisko – był burmistrz miasta. Matką Ferdynanda była Alda de Mesquita. Magellan miał dwoje rodzeństwa: brata Diega de Sousę i siostrę Isabel. Po śmierci swoich rodziców, gdy Ferdynand miał zaledwie 10 lat, przeprowadził się do Lizbony, gdzie na dworze królewskim był paziem króla Jana II i królowej Eleonory. W trakcie swojej edukacji młody Ferdynand interesował się geografią i historią, co znalazło swoje odzwierciedlenie w jego dalszych losach.
Już w wieku 25 lat ruszył w swój pierwszy rejs. Była to wyprawa do Indii w celu założenia tam urzędu portugalskiego wicekróla oraz baz wojskowych i morskich. Podczas tej wyprawy brał udział między innymi w bitwie morskiej pod Diu (Indie) czy pod Cannanore. Wraz ze swoim przyjacielem (i według niektórych danych, kuzynem) Francisco Serrão wybrał się do Mallakki (Malezja), by założyć portugalską ambasadę. Tuż po przybyciu Portugalczycy padli ofiarą spisku. Magellan odegrał w nim kluczową rolę, w porę ostrzegając załogę i doprowadzając do skutecznego odwrotu.
W 1511 roku pod dowództwem Afonso de Albuquerque wraz z Serrão powrócił do Malakki celem jej podbicia. Po podbiciu Malakki drogi kuzynów się rozeszły. Listy Serrão okażą się jednak kluczowe w kolejnej wyprawie Magellana. Francisco po zakończeniu misji w Malacce wybrał się w wyprawę na Moluki, celem odnalezienia nowych źródeł przypraw dla króla. W drodze powrotnej rozbił się jednak na wyspie Hitu, z czasem nawiązując relacje z tamtejszym władcą i żeniąc się z miejscową kobietą.
W 1513 roku został wysłany do Maroka, gdzie w wyniku bitwy uległ poważnemu uszczerbkowi na zdrowiu – do końca życia Magellan utykał. Popadł też w liczne problemy prawne – został oskarżony o handel z Maurami, a portugalski wicekról Almeida wysłał negatywny raport na temat jego postępowania.
Przygotowania do opłynięcia świata
W wyniku licznych konfliktów z władzami Magellan zrzekł się portugalskiego obywatelstwa. W 1517 roku przybył do hiszpańskiej Sewilli, skąd udał się do Valladolid, gdzie spotkał się z ówczesnym królem Hiszpanii i późniejszym władcą Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Karolem V. Po uzyskaniu hiszpańskiego obywatelstwa zyskał szacunek u króla oraz Biskupa Burgos Juana Rodrigeza de Fonseki, który był niegdyś zagorzałym przeciwnikiem Krzysztofa Kolumba.
W Sewilli zaprzyjaźnił się także ze swoim rodakiem Diogo Barbosą i w krótce poślubił córkę drugiej żony Diogo – Marię Calderę Beatriz Barbosę. Magellan miał z nią dwójkę dzieci: Rodrigo de Magalhãesa i Carlosa de Magalhãesa, obaj jednak zmarli w młodym wieku. Maria Caldera zmarła w Sewilli, już po wypłynięciu Ferdynanda, około roku 1521.
Wykorzystując swoje zamiłowanie do geografii Magellan w międzyczasie odkrył naszkicowaną wcześniej mapę. Widniała na niej Rio de la Plata – delta w Ameryce Południowej, która była przypuszczalnym przejściem przez ten kontynent na Morza Południowe. Ostatecznie podróżnik zdecydował się wyruszyć w drogę, a jego celem stały się Wyspy Korzenne – strategicznie ważny punkt dla handlu luksusowymi przyprawami.
W planach opłynięcia świata Magellanowi pomógł portugalski astronom Ruy Faleiro. Dzięki jego wstawiennictwu udało się uzyskać fundusze na wyprawę, które w 1518 roku przyznała Casa de Contratación de las Indias, czyli Urząd do spraw Indii wraz z królem Karolem. Co ciekawe, w ramach umowy Magellan i Faleiro mieli otrzymać 1/20 zysków z wyprawy oraz otrzymać prawa do rządzenia odkrytymi przez siebie ziemiami. Dla Karola I Habsburga wydanie wielkich funduszy na wyprawę było dużym ryzykiem – skarbiec hiszpańskiej korony świecił pustkami. Kolejnym ryzykiem był podpisany w 1494 roku w Tordesillas traktat z Portugalią „dzielący” świat na część hiszpańską i portugalską, Portugalczykom przypadała część na wschód od Azorów, a Hiszpanom na zachód. Eskapada na Wyspy Korzenne mogła okazać się początkiem kolejnego konfliktu z Portugalczykami.
Magellan otrzymał pięć statków i załogę, gdzie większość stanowili była Hiszpanami, a około 50 Portugalczycy. Dowódcy wyprawy zajęli największy ze statków, „Trinidad”, o wysokiej wyporności, mogący pomieścić od 30 do 50 osób. Na statkach znalazło się także wyżywienie na dwa lata podróży.
Wyprawa dookoła świata
Pomimo dystansu ze strony hiszpańskich władz ostatecznie 10 sierpnia 1519 pod dowództwem Magellana 5 statków i 270 osób załogi wyruszyło w podróż. Dowiedziawszy się o wyprawie, portugalski król Manuel I nakazał swoim jednostkom powstrzymanie jej, lecz Magellanowi udało się uciec przed pościgiem. Po krótkim postoju na Wyspach Kanaryjskich załoga ruszyła w kierunku Wysp Zielonego Przylądka, a po niespełna pół roku jej członkowie ujrzeli brzeg Brazylii. W trakcie podróży Hiszpanie okazywali Magellanowi brak respektu, w ramach rewanżu Ferdynand przestał konsultować z nimi swoje decyzje.
Pomimo ryzyka wynikającego z faktu, iż Brazylia była w owym czasie pod przywództwem portugalskim Magellan zdecydował się na zacumowanie w okolicach Rio De Janeiro. Tubylcy okazali się przyjaźnie nastawieni do załogi, a po uzupełnieniu zapasów wyruszono w dalszą drogę. W zatoce Guanabara Magellan odebrał także dowództwo Juanowi de Cartagenie i przekazał je Portugalczykowi – Álvaro de Mezquicie. Następnie, zaskoczony nadejściem zimy postanowił spędzić ją w Patagonii. Krótko po zacumowaniu w porcie św. Juliana doszło do buntu pod dowództwem hiszpańskich kapitanów – Juana de Cartagena, Gaspara de Quesady i Luiza Mendozy. Magellan z trudem zdołał stłumić bunt, mimo, że w pewnym momencie w rękach spiskowców były trzy z pięciu statków. Mendoza zginął podczas walki, Gaspara de Quesadę Magellan skazał na ścięcie, a Juana de Cartagenę wraz z kapelanem Pero Sanchezem porzucił na bezludnej wyspie. Inni spiskowcy (w tym Juan Sebastian Elcano) zostali zmuszeni do pracy w łańcuchach przez zimę.
Kilka tygodni po zdarzeniu jeden ze statków, Santiago, utonął podczas burzy. Załoga zdołała jednak uciec. Po zimie Magellan wznowił poszukiwania przejścia na Ocean Spokojny. W październiku 1520 udało mu się znaleźć zatokę, która doprowadziła do cieśniny (dzisiaj nazywanej cieśniną Magellana). Podczas eksploracji zatoki z floty uciekł statek San Antonio i wrócił na wschód do Hiszpanii zabierając ze sobą większość zapasów.
W oparciu o kiepskie mapy i ówczesną geografię świata, Magellan spodziewał się krótkiej podróży do Azji, która według hiszpańskich nawigatorów miała potrwać maksymalnie trzy lub cztery dni. W rzeczywistości przejście przez Pacyfik trwało prawie cztery miesiące. Długa podróż wyczerpała zapasy żywności i wody, a część załogi (około 30 mężczyzn) zmarła na szkorbut. Wenecjanin, Antonio Pigafetta, w swoim dzienniku stwierdził nawet, że załoga żuła skórzane części masztu.
Śmierć Magellana
W 1521 roku statki dowodzone przez podróżnika wciąż kierowały się na północny-zachód. Dopłynąwszy do Archipelagu Filipińskiego wyprawa liczyła w tym czasie już tylko 100 osób. Na szczęście był wśród nich malajski tłumacz Magellana, który rozumiał język tubylców i dzięki niemu sam Magellan mógł komunikować się z ludem zamieszkującym wyspy.
Magellan pomimo zakazu króla Hiszpanii rozpoczął też nawracanie tubylców na chrześcijaństwo, a jego starania bardzo szybko przyniosły efekt. W niedługim czasie większość tamtejszych przywódców przeszła na wiarę Magellana oraz zobowiązała się podpisać traktat na wyłączność handlu towarami. Niestety dla Magellana, przywódca Mantanu szybko wycofał się z tej umowy. Rozwścieczyło to Hiszpana, który zdecydował się na użycie siły i rozpoczęcie wojny, w której efekcie ostatecznie sam zginął. Miało to miejsce 27 kwietnia 1521 r. kiedy w wyniku potyczki Magellan poniósł śmierć wraz z częścią swoich współtowarzyszy.
Zakończenie wyprawy dookoła świata
Po śmierci Magellan został początkowo zastąpiony przez Juana Serrano i Duartę Barbosę. Dowódcy zostali zamordowani jednak na wyspie Cebu na Filipinach przez sojusznika Rajah Humabona. Niektóre źródła twierdzą, że stało się to za sprawą tłumacza Magellana – ochrzczonego jako Enrique. Po śmierci Magellana Enrique miał stać się wolnym człowiekiem, konserwatywny Serrano stwierdził jednak, że po śmierci swojego „pana” automatycznie został poddanym żony Magellana – Marii. Po wydarzeniu na Filipinach Enrique zbiegł.
Flota dotarła na Wyspy Korzenne w 1521 roku, przez całą drogę z Cebu nie zatrzymując się po drodze w obawie przed kolejnym spiskiem. Po drodze pozbyto się również jednego ze statków – Conception, gdyż do jego obsługi brakowało ludzi. Przybycie na Wyspy okazało się wielkim sukcesem, przywiezione przez flotę bele sukna przekonały sułtana Almanzora do wypełnienia ładowni statków goździkami aż po brzegi.
Przed wypłynięciem z Wysp Korzennych zdecydowano, że statki obiorą różną drogę, na wypadek ataku Portugalczyków. Victoria pod dowództwem Juana Sebastiana Elcano udała się na zachód i opływając Afrykę trafiła do Hiszpanii. Przed jego odpłynięciem okazało się jednak, że drugi ze statków – „Trynidad” – ma dziurawą część burty i powoli nabiera wody. Statek pozostał w porcie aż do naprawy. Ostatecznie z pierwszej załogi „Trynidadu” do Hiszpanii powróciło zaledwie 4 z 55 członków załogi.
Ostatecznie zyski ze sprzedaży przypraw przywiezionych przez Victorię przewyższyły koszty całej wyprawy. Magellan jednak za sprawą Elcano został zdyskredytowany na dworze hiszpańskim. Tenże, wraz z załogą dezerterów ze statku San Antonio przypisał Magellanowi całą winę za bunt w porcie św. Juliana i przedstawił go jako nielojalnego wobec króla, który faworyzował portugalskich członków załogi.
Jedynym z ocalałych, który pozostał wierny wobec Magellana pozostała Antonio Pigafetta. Choć nie został zaproszony na dwór króla Karola, by złożyć zeznania, podarował mu ręcznie napisaną kopię notatek z podróży. Później udał się w podróż po Europie, dając kopie innym królom, w tym Janowi III z Portugalii i Franciszkowi I z Francji. Po powrocie do Wenecji Pigafetta opublikował swój dziennik podróży. Jego publikacja pomogła w szerzonej przez Elcano dezinformacji i ostatecznie oczyściła Magellana ze wszystkich zarzutów. Magellan zyskał jeszcze większe uznanie po nieudanej wyprawie dookoła świata okrętu Loaisa (gdzie jednym z członków załogi był Juan Elcano), którego cała załoga zmarła na Oceanie Spokojnym, tuż po przepłynięciu cieśniny Magellana. Zdaniem Pigafetty, głównymi cnotami Magellana były odwaga i wytrwałość, nawet w najtrudniejszych momentach znosił głód i zmęczenie lepiej niż wszyscy członkowie załogi. Był wspaniałym żeglarzem, który lepiej rozumiał nawigację niż wszyscy ówcześni nawigatorzy.
Ferdynand Magellan dzisiaj
Członkowie wyprawy dookoła świata mieli okazje dostrzec nieznane wcześniej gatunki zwierząt, min. pingwina, lamę i alpaki. Wyprawa przyczyniła się też do poznania szczegółów różnicy czasu na Ziemi. Ferdynand Magellan nazwał „Ocean Spokojny” (do XVIII wieku Ocean nazywany był nawet „Oceanem Magellana”!). Jego imieniem nazwana została cieśnina Magellana stanowiąca wąski przesmyk na południu dzisiejszego Chile i „obłoki Magellana” – dwie galaktyki wokół drogi Mlecznej.